۲۸ اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام است. شخصیتی که مرزهای دانش را در زمان خود جابجا کرد و آمیزهٔ زیبایی از علوم را در خود داشت. خیام یک همهچیزدان در دوران سلجوقی بود: فیلسوف، موسیقیدان، ادیب، فیزیکدان، شیمیدان، زیستشناس، زمینشناسی، ریاضیدان، ستارهشناس، عارف و شاعر رباعیسرای ایرانی که آثارش هنوز زینتبخش دنیای علم و ادب است. در این نوشته به معرفی این ستارهٔ بزرگ مشاهیر ایرانزمین پرداختهام که در توانمندسازی خویشتن، از عجایب زمانه بود.
خلاصهٔ زندگی
عمر خیام نیشابوری (۴۴۰-۵۱۷ ه.ق) در سدهٔ پنجم هجری قمری در نیشابور زاده شد. یعنی در قرون وسطی و زمانی که نیشابور مرکز اصلی دین زرتشت بوده و احتمال میرود که پدر وی زرتشتی بوده و به اسلام گرویده باشد.
حدود سال ۴۵۰ ه.ق به دعوت جلالالدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش خواجه نظامالملک به اصفهان رفته و سرپرست رصدخانهٔ اصفهان شد که ۱۸ سال طول کشید. در این دوران او زیج ملکشاهی را آماده کرد و طرح تقویم جلالی را آماده کرد. در همین سالها مهمترین اثر ریاضی خود دربارهٔ خطوط موازی و نظریههای نسبتها با عنوان «رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» را نوشت. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن خواجه نظامالملک، خیام مورد بیمهری قرار گرفت و پس از ۴۷۹ ه.ق، عازم مرو، پایتخت جدید سلجوقیان شد.
زندگی خیام پس از درگذشت ابنسینا و ابوریحان بیرونی بوده ولی او را جانشین ابنسینا و استاد بیبدیل فلسفه طبیعی (مادی)، ریاضیات، منطق و متافیزیک میدانند. نظامی عروضی سمرقندی او را «حجة الحق» و ابوالفضل بیهقی «امام عصر خود» لقب دادهاند.
گفته شده خیام در عمر خود ازدواج نکرد. وفات او نیز در نیشابور اتفاق افتاد و آرامگاه وی در نیشابور در باغی در مجاورت آرامگاه امامزاده محروق قرار دارد.
وجه تسمیهٔ خیام
در زبان عربی، خیام بر وزن فعّال است و معنای آن خیمهدوز است. بر همین اساس احتمال میرود که اجداد وی در حرفهٔ خیمهدوزی اشتغال داشتهاند.
اساتید
نوشته شده که او فلسفه را مستقیما از متون یونانی آموخته است. استاد ریاضی او بهمنیار، یک ریاضیدان زرتشتی بود.
خیام در میانسالی از امام موفق نیشابوری، فقه آموخت.
اوضاع دوران خیام
در دوران زندگی خیام، فرق گوناگونی از جمله شیعه، سنی، اشعری و معتزلی درگیر مجادلات و مباحث کلامی و اصولی شده بودند. بازار اتهام به کفر به ویژه برای فیلسوفان داغ بود و تعصب گلوی جامعه را میفشرد. حوادث بزرگی منجمله سقوط آل بویه، قیام دولت سلجوقی، جنگهای صلیبی و ظهور باطنیان در این دوران اتفاق افتادند.
محاسبات تقویمی
یکی از بندهای بسیار ارزشمند حیات علمی خیام، سرپرستی گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظامالملک در دوران پادشاهی ملکشاه سلجوقی است. محاسبات او از چنان دقتی برخوردار است که هنوز معتبر است و دقتی بالاتر از تقویم میلادی دارد. شاهکار خیام، محاسبهٔ مدار گردش کرهٔ زمین به دور خورشید تا ۱۶ رقم اعشار است.
جالب است که بدانید اسامی فعلی ماههای تقویم یعنی فروردین، اردیبهشت و غیره توسط خیام نامگذاری شده و او دلایل انتخاب این اسامی را در کتاب «نوروزنامه» شرح داده است.
ریاضیدان برجسته
شهرت ریاضی خیام جهانی است. نقش او در حل معادلات درجه سوم و تحقیقات او دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس و نیز ارائه نظریهای دربارهٔ نسبتهای همارز با نظریهٔ اقلیدس از کارها بسیار مهم اوست. قبل از کشف رسالهٔ خیام در جبر، شهرت اصلی او در مشرق زمین به خاطر اصلاحات سال و ماه ایرانی و در مغرب به خاطر ترجمهٔ رباعیاتش بوده است.
جرج ساتن خیام را یکی از بزرگترین ریاضیدانان قرون وسطی دانسته است و دربارهٔ او گفته:
«در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم، موفقترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده است…. خیام نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمیتوان عموما با تبدیل به معدلات درجهٔ دوم حل کرد، ولی میتوان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن رسید».
خیام نخستین کسی بود که نشان داد یک معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است بیش از یک پاسخ داشته باشد یا به کلی بدون جواب باشد.
یکی از آثار ریاضی مهم خیام، «رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» است. در این کتاب اصل موضوعهٔ پنجم اقلیدس در مورد قضیهٔ خطوط متوازی را که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، بررسی کرده و اصل پنجم را اثبات کرده است. او دراین کتاب نسبت به اصول هندسهٔ اقلیدسی که صدها سال کتاب درسی سراسر دنیا بود، شک کرد. با این که دوران زندگی خیام برای هندسهٔ نااقلیدسی بسیار زودهنگام بود، ۷ قرن بعد،لباچفسکی (۱۸۵۶ – ۱۷۹۲ میلادی) با کمک روش خیام، هندسهٔ نااقلیدسی را ساخت که کمی بعد نیز مورد استفادهٔ اینشتین (۱۹۵۵ – ۱۸۷۹ میلادی) قرار گرفت.
در نیمهٔ نخست قرن هجده میلادی، ساکری بر اساس مطالعات خیام، مبنای نظریهٔ خود دربارهٔ خطوط موازی را بنا مینهد. کتاب دیگری که خیام به آن اشاره کرده ولی اصل آن یافت نشده، رسالهٔ «مشکلات الحساب» (مسائلی در حساب) است. خیام اشاره کرده که در این کتاب قواعدی برای بسط دوجملهای یافته است و اثبات جبری آن در این کتاب آمده است. این دستآورد در تعیین ضرایب بسط دوجملهای «بینوم-نیوتن» اهمیت دارد که تا قرن پیش کشف نشده مانده بود. به احترام سبقت او بر اسحاق نیوتن، در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع، این دوجملهایها با عنوان «دوجملهای خیام-نیوتن» نامیده میشوند. با نوشتن منظم این ضرایب، مثلث خیام-پاسکال تشکیل میشود که بیانگر رابطهای بین این ضرایب است.
کتاب «جبر و مقابله» خیام در ۱۷۴۲ میلادی در یکی از کتابخانههای لیدن پیدا شد و در ۱۸۱۵ میلادی بهوسیلهٔ دانشمندان فرانسوی ترجمه و منتشر شد.
جالب است که بدانید خیام در رسالههایش از وجود پاسخهای منفی و موهومی در معادلات آگاه نبوده و پاسخ صفر را نیز در نظر نگرفته است.
فلسفه
تا کنون پنج رسالهٔ فلسفی از خیام شناسایی شده است:
- فی الکون و التکلیف
- فی الوجود
- الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
- الجواب عن ثلاث مسائل
- ضرورة التضاد فی العالم و الجبر و البقاء
در بین این رسالهها تنها رساله دربارهٔ علم کلیات به زبان فارسی نوشته شده است.
خیام در ۴۷۲ ه.ق به خواستهٔ اهل علم اصفهان، ترجمهای به فارسی از خطبهٔ توحیدیهٔ ابن سینا تهیه کرد. در ۴۷۳ ه.ق در سفری به شیراز از قاضیالقضات فارس که زمانی شاگرد ابن سینا بوده است، نامهای دربارهٔ دو مسئلهٔ فلسفی در باب «کَون» و «تکلیف» دریافت میکند. در فرصت محدودی که در اختیار خیام بوده است، رسالهٔ کوتاهی در پاسخ مینگارد که چکیدهٔ آرای بسیاری از فلاسفه دوره اسلامی در آن دو موضوع است.
خیام، درجهبندی موجودات و طرز رتبهبندی آنها از نظر شرافت وجودی را سختترین مشکل فلسفی دانسته است. او در مبحثی با عنوان «در باب هستی و ضرورت» آورده است:
«آنچه از مهمترین و دشوارترین مشکلات باقی میماند، تفاوت میان ترتیب موجودات است… شاید من و استادم، استاد همه پیش از او، ابن سینا، با تأمل در این مسئله تأمل کرده باشیم و در حدی که عقل ما راضی کننده است، آن را درک کرده باشیم».
موسیقی
خیام در رسالهٔ «القول علی اجناس الذی بالاربعه» به موسیقی پرداخته و مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایههای بینیمپرده، بانیمپردهٔ بالارونده و یکچهارم پرده را شرح داده است.
ادبیات
شهرت ادبی خیام به خاطر رباعیات اوست. ظاهرا رباعیات خیام در زمان خودش در بین عموم منتشر نشده است و چنین به نظر میرسد که تنگنظری مردم در عصر خیام باعث شده این رباعیات تنها در بین دوستان او مطرح شده و پس از مرگ او گردآوری و منتشر شده است. بررسیها و پالایش رباعیات منسوب به خیام، به ۵۷ رباعی میرسیم. زبان خیام در سرودن رباعی ساده و بیتکلف است و در شعر پیرو کسی نیست. در واقع هدف خیام بیشتر به خاطر داشتن ذوق شعری، نکتهبینیهای فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده است.
شهرت خیام شاعر در غرب به خاطر ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد انگلیسی است. گرچه برخی از اشعاری که او به خیام منتسب کرده است، مورد تأیید پژوهشگران نیست.
متأسفانه رباعیات متناقضی که افکار گوناگونی را نشان میدهند، در رباعیات منسوب به خیام به وفور به چشم میخورد. به ویژه آن که به نظر میرسد که بسیاری از افراد که از بیان افکار خود نگران بودهاند، سرودههای خود را به خیام نسبت دادهاند. صادق هدایت که نخستین تصحیح معتبر رباعیات خیام را منتشر کرده است، در این باره گفته است:
«اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد، قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود».
مضامین سرودهها و نوشتههای خیام را میتوان در چند محور خلاصه کرد:
- فانی و عبرتآموز بودن دنیا
- شرایط سخت سیاسی و گرفتاریهایی که برای خردورزان ایجاد شده است
- بیتوجهی به خردگرایی
- افسوس خیام به این بیتوجهی و نادیده انگاشتن فلاسفه و دیگر اندیشهورزان و دفن نام و افکار آنان از سوی حکومت
- اعتراض در خاک خفتگان و نیز خود وی به زمانه و هشدار به آیندگان
ناراحتکنندهترین موضوع دربارهٔ خیام این است که فرمانروایان عصر به پندهای او توجهی نداشته و به ظلم و ستم خویش ادامه میدادهاند. خیام در این رباعی به تلخی به این امر اشاره دارد:
عمری است مرا تیره و کاریست نه راست – محنت همه افزوده و راحت کم و کاست
شکر ایزد را که آنچه اسباب بلاست – ما را ز کس دگر نمیباید خواست
برخی از ادیبان مشهوری که از خیام الهام گرفتهاند، آندره ژید، مارک توآین، تی اس الیوت و ارمان رنو هستد. دو کامارگو شاعر برزیلی نیز افکار خیام را در قالب شعر نو ریخت و متن اسپانیایی آن را در سراسر آمریکای لاتین و متن فرانسوی را در اروپا رواج داد.
فیزیک
رسالهٔ «میزان الحکم» خیام، راهحل جبری برای مسئلهٔ تعیین مقدار طلا و نقره در آلیاژ بدست میدهد.
هواشناسی
رسالهٔ «لوازم الامکنه» خیام با موضوع دانش هواشناسی نوشته شده است. شوربختانه این رساله از بین رفته است.
تاریخ
خیام رسالهای با عنوان «نوروزنامه» دارد که در حدود ۴۹۵ ه.ق نوشته شده و به پدیدار شدن نوروز و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شراب پرداخته است.
اعتراض خاموش خیام به زمانه
برخی پژوهشگران نشان دادهاند که رباعیات خیام در حقیقت اعتراض به جو خفقان زمانه در دوران سلجوقیان است و ظاهر فریبندهٔ رباعیات برای عوام، نکاتی عمیق برای خواص را در بر دارد. برای مثال در این رباعی به کسادی بازار خرد تاخته است:
آنان که به کار عقل درمیکوشند – بیهوده بود که گاو نر میدوشند
آن به که لباس ابلهی درپوشند – کامروز به عقل تره مینفروشند
او همچنین شاهان را به عبرت گرفتن از گذشتگان توصیه میکند:
آن قصر که جمشید در او جام گرفت – آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور میگرفتی همه عمر – دیدی که چگونه گور بهرام گرفت؟
سلطهٔ ترکان سلجوقی موجب گسترش خرافات و اعتقاد به تأثیر آسمان در سرنوشت بشر و کشف آنها از طریق احکام نجومی از جمله مواردی بود که قلب خیام را میآزرد. اما در دوران سلجوقیان به شدت و حدت با افکار مخالف برخورد میشد و دگراندیشان به راحتی جان خویش را از دست میدادند. پس طبیعی است که باور کنیم شخصیت جامعالالطرافی چون خیام، جانب تقیه و احتیاط را در پیش بگیرد و بهانه به دست افراطیون زمانه ندهد.
کافر یا دیندار؟
بسیاری با خواندن رباعیات خیام به این نتیجه رسیدهاند که او فردی کافر بوده است. اما محمدعلی فروغی و قاسم غنی در ۱۳۲۱ با چاپ کتاب رباعیات خیام، این دیدگاه را نقد کرده و بر دینداری و حیرت خیام از کار جهان و معمای هستی تأکید کردند. این رویکرد در بین خیامپژوهان ایرانی جایگاهی ویژه پیدا کرد و بسیاری این رویکرد را تأیید کردند:
- اسماعیل یکانی در «عمر خیام نادرهٔ ایام» (۱۳۴۲ ه.ش)
- علی دشتی در «دمی با خیام» (۱۳۴۴ ه.ش)
- محمدمهدی فولادوند در «خیامشناسی» (۱۳۴۷ ه.ش)
- جعفر آقایان چاووشی در «سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری» (۱۳۵۸ ه.ش)
- علیرضا ذکاوتی قراگزلو در «عمر خیام نیشابوری حکیم و شاعر» (۱۳۷۷ ه.ش)
شهید مطهری نیز با اشاره به وجود رسالهای از خیام در ذم شراب و مضرات آن برای بدن، جنبهٔ عرفانی اشعار خیام را پیچیده و خارج از درک کسانی میداند که از عرفان اسلامی چیزی نمیدانند و تنها اشعار را مطالعه میکنند.
خیام خدا را «وجود واجب» میداند و دلایلی بر اثبات وجود خداوند ارائه کرده است. همچنین به مباحثی از قبیل علم خداوند به کلیات و جزئیات و ماهیت پیچیدهٔ ذات الهی پرداخته است.
شخصیت خاص
خیام حاضر نبود کسی را به شاگردی بپذیرد. طبع تندخوی او مایل به سروکله زدن با شاگردان نبود و هیچ گاه کرسی درسی دایر نکرد و همواره کارهای علمی را شخصا انجام میداد. او تن به ازدواج نیز نداد و تا پایان عمر مجرد ماند.
رابطه با خواجه نظامالملک طوسی
او رابطه حسنهای با خواجه نظامالملک طوسی داشت. در حدود سال ۴۴۹ ه.ق با نظارت قاضیالقضات سمرقند، کتابی دربارهٔ معادلات درجهٔ سوم به زبان عربی نوشت و به خواجه تقدیم کرد.
سه یار دبستانی
مشهور است که خیام، حسن صباح و خواجه نظامالملک، سه یار دبستانی بودند که در بزرگسالی هر یک موقعیتی خاص یافتند. حسن صباح، رهبر فرقهٔ اسماعیلیه شد. خواجه نظامالملک، سیاستمداری بزرگ شد و خیام، اندیشمند و شاعری گوشهگیر شد. گفته شده که این سه با یکدیگر در کودکی عهد بسته بودند که هر کدام به جایگاه رسیدند، دو تن دیگر را یاری کند. اما محمدعلی فروغی در پیشگفتار تصحیح خود از رباعیات خیام به بیاعتبار بودن سند این داستان اشاره کرده است.
یادمانهای خیام
یکی از حفرههای ماه به افتخار او، «عمر خیام» نامگذاری شده است. همچنین سیارک ۳۰۹۵ در سال ۱۹۸۰ میلادی به نام او نامگذاری شد.
دولت جمهوری اسلامی ایران در خرداد ۱۳۸۸، مجسمهای را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمت راست ورودی اصلی نصب شده است. این مجسمه به شکل چهارتاقی با ترکیبی از سبکهای معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی طراحی شده و مجسمههایی از چهار فیلسوف ایرانی برجسته، یعنی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا را در خود جای داده است.
منابع:
- ویکیپدیای فارسی.
- صادقی سمرجانی، حسن؛ یحیایی، علی (۱۳۹۷). خیام در مقام اعتراض به سیاستهای خردستیز عصر سلجوقی، پژوهشهای نثر و نظم فارسی، سال دوم، شماره ۵، از ۱۲۷ الی ۱۴۴.
سابقه نگارش این مطلب
ویرایش اول: ۱۴۰۲/۰۶/۱۸ تکمیل مبحث تقویم
نگارش اولیه: ۱۴۰۲/۰۳/۰۲