در این مقاله دربارهٔ خاستگاه و انواع مهندسی از نظر رشته‌های دانشگاهی صحبت شده است.
مهندس در فرهنگ واژگان یعنی کسی که هندسه می‌داند. به عبارتی کسی که با اندازه‌گیری و محاسبه سروکار دارد. اما امروزه مهندسی به دانشی گسترده تبدیل شده است و یک مهندس باید حداقل در یکی از این شاخه‌ها تخصص داشته باشد.
بر خلاف خیلی از مناسبت‌های بین‌المللی، روز مهندس تاریخ معینی ندارد و کشورها در تاریخ‌های متفاوتی آن را گرامی می‌دارند که در «این لینک» در ویکی‌پدیا قابل مشاهده است. در واقع هر کشوری بنا به سلیقه به یک شخصیت یا رویداد ملی این روز را منتسب کرده است.
۵ اسفند در ایران سال‌روز تولد خواجه نصیرالدین طوسی و روز مهندس است.
بر اساس ترکیب دو شاخص «گزارش جهانی شاخص نوآوری[۱]» و شاخص «Scimago برای رتبه‌بندی موسسات» [۲] ۱۲ کشور برتر در تربیت بهترین مهندسین جهان تا سال ۲۰۲۳ میلادی به این ترتیب هستند:
انسان از عصر حجر به ابزارسازی اشتغال داشته است و در طی زمان ابزارهایی چون چکش، چاقو و چرخ را ساخته است. با رشد تمدن، بشر شروع به تغییر دادن محیط زندگی خود کرد و هر پیشرفتی در این مسیر با چالش‌های جدیدی برای یافتن راه‌حل‌های خلاقانه و پیچیده‌تر همراه بود. پس همواره کسانی به این شغل اشتغال داشته‌اند که ابزار بسازند و راه‌حل‌هایی پیدا و اجرا کنند. با توسعه فناوری این افراد در قالب شغل مهندسی دسته‌بندی شدند.
شاید کهن‌ترین و در عین‌حال شگفت‌انگیزترین پروژهٔ بزرگ مهندسی در تاریخ بشر را بتوان اهرام مصر دانست که ساخت آن به حدود ۲۶۳۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. این پروژه هم از نظر عظمت ساخت‌وساز و هم زمان‌بندی غیرعادی بسیار کوتاه آن نسبت به حجم پروژه در صدر عجایب هفت‌گانهٔ دنیای باستان قرار دارد. زیرا در مجموعه بیش از ۱۳۰ هرم کشف شده و بیش از دو میلیون قطعه سنگ به وزن تقریبی ۲ و نیم تن کار شده است که از منطقه‌ای بسیار دور آورده شده است. ساخت این حجم از کار مهندسی و دالان‌های عجیب و غریب اهرام مصر با دقت خیره‌کنندهٔ ساخت با ابزارهای روز هم تقریبا ناممکن است و نحوهٔ ساخت اهرام به معمایی لاینحل تبدیل شده است. این شگفتی تا جایی پیش رفته است که برخی کارشناسان ادعا کردند قطعا اهرام مصر را موجودات فضایی ساخته‌اند.
ولی مهندسی به مفهوم امروزین آن از حدود قرن ۱۵ میلادی پدیدار شد. مهندسین به کسانی گفته می‌شد که به طراحی و تولید تجهیزات نظامی می‌پرداختند. از میانهٔ قرن ۱۹ میلادی، روش‌های تولید جدیدی به وجود آمد که در عرصهٔ تولد فولاد و نفت بیشتر به آن‌ها توجه می‌شد. این روش‌ها به شکل‌دهی تازه‌ای برای حمل‌ونقل، ساخت‌وساز و تولید منجر شد. دانشمندان، مخترعین و کارآفرینان گردهم آمدند و به تغییر فناوری‌های نوظهور در چند صنعت کمک کردند.
در این دوران پیشرفت‌هایی در زمینه‌های گوناگونی رخ داد. برای مثال:
در اواخر دههٔ ۱۸۰۰ میلادی وقتی مخترعین فرآیند مهندسی را تشخیص دادند، حرفهٔ مهندسی به چند شاخه تقسیم شد که عبارتند از عمران، مکانیک و برق.
در ایالات متحدهٔ آمریکا تا دوران جنگ داخلی، مهندسی در دانشکده‌های نظامی یا از طریق کارآموزی در صنایع آموزش داده می‌شد. از دههٔ ۱۸۶۰ میلادی، تاکید بیشتری بر آموزش رسمی به وجود آمد که شامل دروس مهمی در ریاضیات و علوم بود. برای مثال، دانشکده فناوری ماساچوست در ۱۸۶۵ میلادی با ۱۵ دانشجو شروع به کار کرد.
در قرن بیستم چهرهٔ جهان با ابداعات مهندسی به شدت تغییر کرد. مهندسی در قرن بیستم به مفهوم دقیق خود مردم را به برق وصل کرد. این عصر بشر را به سفرهای هوایی و حتی فضایی رساند. در این عصر خودروها و بزرگ‌راه‌هایی برای راندن در آن ایجاد شدند. آب آشامیدنی سالم‌تر شد و راه‌های سالم‌تری برای تولید غذا پیدا شد.
دانش مهندسی باعث شد خانه‌ها آسایش بیشتری داشته باشند و زمان و پول بیشتری صرفه‌جویی شود. دانش مهندسی بشر را از طریق تلفن، رادیو، و تلویزیون به یکدیگر متصل کرد.
همهٔ این موارد پیش از ابداع رایانه و اینترنت بودند.
۲۰ تغییر عمده و زیرساختی حاصل دانش مهندسی که زندگی بشر را کاملا دستخوش تغییر کردند، عبارتند از:
می‌بینید که این پیشرفت‌ها انسان امروز را به موقعیت فعلی رسانده و هر یک نقش انکارناپذیری در توسعه فعالیت‌های بشری داشته است.
یکی از اصطلاحات مرسوم در بین مهندسین، واژهٔ «دقیقا» (همان Exactly خودمان) است. زیرا آن‌ها همواره با دقت سروکار دارند و نمی‌توانند با زبانی آمیخته با ابهام سخن بگویند. هر وقت یک مهندس صحبت می‌کند، به احتمال زیاد، بارها واژهٔ «دقیقا» را از زبان او خواهید شنید.
دانش مهندسی در حال حاضر ۵ ردهٔ کلی دارد که عبارتند از:
۱. مهندسی عمران (Civil Engineering)
۲. مهندسی شیمی (Chemical Engineering)
۳. مهندسی مکانیک (Mechanical Engineering)
۴. مهندسی برق (Electrical Engineering)
۵. مهندسی صنایع (Industrial Engineering)
در ادامه زیررده‌های هر یک از این انواع دانش مهندسی را بیشتر توضیح داده‌ام.
اغلب از مهندسی عمران به عنوان قدیمی‌ترین روش مهندسی یاد می‌شود. مهندسی عمران بر ساخت‌وساز، طراحی و ایجاد سازه‌های فیزیکی از قبیل سدها، پل‌ها، راه‌ها، تونل‌ها، جاده‌ها، فرودگاه‌ها، سیستم‌های زیرزمینی و سیستم‌های تامین آب تمرکز دارد.
مهندسین عمران در صنایع بسیاری از قبیل حمل و نقل، برنامه‌ریزی شهری و هوایی فعالیت دارند.
مشهورترین پروژه‌های مهندسی عمران عبارتند از دیوار بزرگ چین، کانال پاناما، پل دروازهٔ طلایی و برج ایفل.
زیرشاخه‌های مهندسی عمران به ترتیب الفبا عبارتند از:
مهندسی شیمی در ساده‌ترین تعریف با مواد شیمیایی سروکار دارد. این مهندسین به طراحی و تولید مواد و محصولاتی با استفاده از علوم شیمی، بیولوژی، ریاضی و فیزیک می‌پردازند. آن‌ها همچنین در فرآیندهای نوآورانه برای استفاده و انتقال انرژی دخالت دارند.
مهندسین شیمی ممکن است با میکروارگانیزم‌ها، مواد غذایی، داروها و سوخت کار کنند. کار آن‌ها اغلب در آزمایشگاه است و ممکن است از رایانه و طراحی تجربی نیز استفاده کنند.
زیرشاخه‌های مهندسی شیمی به ترتیب الفبا عبارتند از:
مهندسی مکانیک به طراحی و تولید سیستم‌های مکانیکی و دستگاه‌های در حال حرکت توجه دارد. این متخصصین از مهارت حل مساله، تفکر خلاق و اصول ریاضی و فیزیک برای تبدیل مفاهیم به محصولات عملیاتی از قبیل کشتی، اسلحه، لوازم منزل، توربین و خودرو استفاده می‌کنند.
امروزه مهندسین مکانیک بر اساس اصول پایه‌ای بسیاری کار می‌کنند که هزاران سال پیش به کار برده شده است. مواردی مثل چرخ، قرقره، پیچ و محور.
زیرشاخه‌های مهندسی مکانیک به ترتیب الفبا عبارتند از:
این شاخه از مهندسی از قرن ۱۹ میلادی متولد شد. مهندسی برق بر تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی تمرکز دارد. این مهندسین به طراحی، آزمایش و نگهداری دستگاه‌هایی می‌پردازند که از جریان الکتریسیته استفاده می‌کنند. کار آن‌ها از اشیای کوچکی مثل میکروچیپ‌ها و رایانه‌ها تا پروژه‌های مقیاس بزرگی مثل ماهواره‌ها و ژنراتورهای نیروگاهی را پوشش می‌دهد.
بیشتر مهندسین برق کار اداری یا آزمایشگاهی دارند در حالی که کار کارگاهی نیز متداول است.
زیرشاخه‌های مهندسی برق به ترتیب الفبا عبارتند از:
البته در دو دههٔ اخیر برخی کارشناسان معتقدند مهندسی کامپیوتر و زیرشاخه‌های آن را باید از برق جدا کرد و گروه مهندسی مستقلی برای آن تشکیل داد. ادعایی که دور از منطق به نظر نمی‌رسد.
مهندسی صنایع به ترکیب مهندسی و روش‌های عمومی تجارت برای کاهش هزینه‌ها، بهبود کیفیت و افزایش کارآیی می‌پردازد. این متخصصین اغلب در صنایع مرتبط با خدمات، سرگرمی و بهداشت استخدام می‌شوند.
یک مهندس صنایع باید بتواند به خوبی با افراد کار کند. کار اصلی این مهندسین طراحی تسهیلات و سیستم‌های اطلاعاتی، مدیریت موجودی‌ها، بررسی انتصابات کارکنان و اطمینان از امنیت محیط کار است.
زیرشاخه‌های مهندسی صنایع به ترتیب الفبا عبارتند از:
با این که دانش مهندسی، قابلیت‌های بسیاری به دنیای ما افزوده است، نفوذ نگرش مهندسی در حوزهٔ دیگر موجب بروز چالش‌های دردسرسازی شده است. بسیاری از کارشناسان خبره بر این امر تأکید دارند که دانش مهندسی محدودهٔ منطقی خود را دارد و نباید نگاه مهندسی را به همهٔ عرصه‌ها تعمیم داد.
برای مثال نگاه مهندسی‌گرایی در دانش مدیریت باعث ایجاد روش‌های مدیریت خشک و سخت‌گیرانه‌ای شده است که کارکنان را به افرادی تنها، عصبی، خسته و نگران تبدیل کرده است.
مثال دیگر از نفوذ نگاه مهندسی‌گرایی در آموزش و پرورش و آموزش عالی است. نگاهی که تنها به ساختن سیستمی برای حفظ کردن دروس و نمره گرفتن و کنترل دانش‌آموزان و دانشجویان در محیط آموزشی توجه کرده و بسیاری از نیازهای روان‌شناختی و اجتماعی کودکان و نوجوانان و دانشجویان را به فراموشی سپرده است.
همین نگاه به جامعه باعث شده که شهرداری‌ها در بسیاری موارد، به جای توجه به فرهنگ و نیازهای اعتقادی جامعه، تنها به ساخت پل و تعریض خیابان و ایجاد معبر و غیره توجه کنند و فراموش کنند که آنچه خراب می‌کنند، هویت یک شهر و آنچه می‌سازند، مغایر نیازهای واقعی جمعیت ساکنین است.
مهندسی همواره با پیشرفت و چالش‌های جدید سر و کار دارد. ۱۴ چالش بزرگ برای مهندسی در قرن پیش رو عبارتند از:
در سال‌های اخیر با جهش‌های توان محاسبات رایانه‌ای، کامل‌تر شدن روش‌های هوش مصنوعی و ارائهٔ نوآوری‌های جدید هوشمند، این نگرانی در جامعهٔ مهندسی نفوذ کرده است که ممکن است بسیاری از مشاغل مهندسی با هوش مصنوعی جایگزین شوند.
در لحظهٔ نگارش این مقاله (۶ اسفند ۱۴۰۱) هوش مصنوعی قادر است با دقتی مطلوب بسیاری از کارهای مهندسین را انجام دهد:
این فهرست لحظه‌به‌لحظه در حال تکمیل است و نگرانی‌های جدیدی برای مهندسین در سراسر دنیا ایجاد کرده است.
با توجه به رشد قابل پیش‌بینی جمعیت بشر در سال ۲۰۵۰ که بالغ بر ۱۰ میلیارد نفر تخمین زده می‌شود، نیاز به توسعهٔ روش‌های مهندسی بیش از گذشته احساس می‌شود.
امروزه مهندسین به دنبال راهکارهای استفادهٔ امن، کارآمد و قابل بازیابی انرژی هستند. آن‌ها تلاش دارند بهداشت بیشتری فراهم کنند و درمان‌های پزشکی موثرتری ایجاد کنند. آن‌ها بر طراحی راهکارهای موثر جدیدی برای خلق، ذخیره‌سازی و استفاده از اطلاعات کار می‌کنند.
امروزه مهندسین به شدت بر یافتن فناوری‌های تازه‌ای کار می‌کنند که به افراد اجازه می‌دهد در جهان جذابی به کار، یادگیری و تفریح بپردازند.
تاریخچهٔ این مقاله:
بازنویسی: ۱۴۰۱/۱۲/۰۶
نگارش اولیه: ۱۴۰۰/۱۲/۰۹
فعالیت اصلی دانشجویانه، توانمندسازی دانشگاهیان و کاریابی تخصصی برای دانشجویان و فارغ‌التحصیلان است.
